καλλίμαχος

I

(Κυρήνη 310; – Αλεξάνδρεια 240; π.Χ.). Ποιητής και φιλόλογος. Υπήρξε ο πιο τυπικός εκπρόσωπος του αλεξανδρισμού. Ο Κ. περηφανευόταν ότι καταγόταν από τον Βάττο, τον ιδρυτή της Κυρήνης, και γι’ αυτό αποκαλούσε τον εαυτό του Βαττιάδη. Εγκατέλειψε σε νεαρή ηλικία την πατρίδα του και εργάστηκε ως δάσκαλος σε ένα σχολείο της Ελευσίνας, προαστίου της Αλεξάνδρειας. Στα νεανικά του χρόνια έγραψε το μεγαλύτερο μέρος των Επιγραμμάτων του (σώζονται 63, σχεδόν όλα στην Παλατινή Ανθολογία), που έχουν ως θέμα τη φτώχεια του ποιητή και τον έρωτα. Μετά το 283 π.Χ. κλήθηκε από τον Πτολεμαίο τον Φιλάδελφο στην Αλεξάνδρεια, όπου εργάστηκε στη βιβλιοθήκη, και εξελίχθηκε γρήγορα σε περίφημο γραμματικό, χωρίς να αναλάβει ποτέ τη θέση του διευθυντή, όπως υποστηρίχθηκε. Υπήρξε ευνοούμενος του Φιλάδελφου και θεωρήθηκε, περισσότερο από κάθε άλλον Αλεξανδρινό, επίσημος αυλικός ποιητής. Άντλησε τα θέματά του κυρίως από τα γεγονότα της ιδιωτικής ζωής της βασιλεύουσας δυναστείας. Ο αυλικός και πολιτικός χαρακτήρας της ποίησής του βοηθά στην κατανόηση της σημασίας που έχουν οι έξι Ύμνοι του που διασώθηκαν (στον Δία, στον Απόλλωνα, στην Άρτεμη, στη Δήλο, στα λουτρά της Παλλάδας, στη Δήμητρα), όλοι πιθανώς της περιόδου 280 -270. Εκτός από τους δύο τελευταίους, που είναι περιγραφές λατρευτικών τελετών σε δωρική διάλεκτο, οι υπόλοιποι ανήκουν στον τύπο των ομηρικών Ύμνων σε ιωνική διάλεκτο. Γενικά σε αυτούς η μορφή του θεού συνδέεται ή ταυτίζεται με τον βασιλιά, στο πνεύμα των νέων δυναστικών λατρειών που καθιερώθηκαν από τους Πτολεμαίους σύμφωνα με το αιγυπτιακό παράδειγμα.

Στην ίδια περίοδο (280-270) ανήκει και το μεγαλύτερο έργο του Κ., τα Αίτια, ένα εκτενές έργο σε ελεγειακό μέτρο, που απαρτιζόταν από τέσσερα βιβλία (περίπου 4.000 στίχοι) και πραγματευόταν την καταγωγή καθιερωμένων ελληνικών γιορτών και εθίμων, από το οποίο όμως σώζονται μόνο αποσπάσματα. Με τη συγγραφή των Αιτίων συμπίπτει η περίφημη πολεμική του εναντίον του μαθητή του, Απολλώνιου του Ρόδιου, ο οποίος στα Αργοναυτικά επεδίωξε την αναβίωση του μεγάλου κυκλικού έπους. Ο K., σύμφωνα με την παράδοση, στράφηκε εναντίον του Απολλώνιου και των οπαδών του και υποστήριξε τις αρχές της τέχνης του, η οποία αναζητούσε νέους δρόμους στους λιτούς και σύντομους μύθους που είχαν επιλεγεί προσεκτικά. Τις απόψεις του αυτές ανέπτυξε στο μικρό ποίημά του Ίβις, το οποίο δεν διασώζεται. Η Εκάλη του Κ. μπορούσε να δείξει με καλύτερο τρόπο απ’ ό,τι τα Αίτια έως ποια όρια ή με ποια έννοια σκόπευε να καλλιεργήσει το είδος του μικρού έπους. Η Εκάλη, από την οποία έχουν διασωθεί μερικά αποσπάσματα, είναι ένα μικρό επικό ποίημα με λίγες εκατοντάδες εξαμέτρων, που αναφέρεται σε ένα επεισόδιο του κύκλου του Θησέα, τη φιλοξενία που βρήκε ο Θησέας κοντά στην Εκάλη πριν από τον αγώνα του με τον ταύρο του Μαραθώνα. Οι εικόνες της Εκάλης παραπέμπουν σε ένα άλλο έργο του K., τους Ιάμβους, γνωστούς από κάποιο απόσπασμα γραμμένο περίπου το 270. Σε αυτό ο Κ. δανείζεται από τον Ιππώνακτα τη λαϊκή έκφραση, την ιωνική διάλεκτο και το χωλιαμβικό μέτρο –προσπαθώντας να δώσει σε αυτά τα στοιχεία μια όψη πιο εκλεπτυσμένη, πιο προσαρμοσμένη στις νέες φιλολογικές προτιμήσεις– και διηγείται με απλό τρόπο ιστορίες και μύθους. Το περιεχόμενο αυτών των έργων διαφώτισε κάπως η ανακάλυψη (1934) των Διηγήσεων, είδος περιλήψεων έργων που περιέχονται σε έναν πάπυρο. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κ. ασχολήθηκε κυρίως με τη φιλολογία, χωρίς όμως να εγκαταλείψει την ποίηση, όπως φαίνεται από την ελεγεία Βερενίκης πλόκαμος –από την οποία έχουν διασωθεί αποσπάσματα και η μετάφραση του Κάτουλλου– την οποία έγραψε όταν ο αστρονόμος Κόνων δήλωσε πως ανακάλυψε στον ουρανό, μεταμορφωμένο σε αστερισμό (Κόμη της Βερενίκης), τον πλόκαμο που η βασίλισσα Βερενίκη είχε αφιερώσει για τη σωτηρία του συζύγου της Πτολεμαίου Γ’ του Ευεργέτη.

Τα φιλολογικά έργα του Κ. δεν έχουν διασωθεί. Το κυριότερο από αυτά ήταν οι Πίνακες, σε 120 βιβλία, το οποίο βασιζόταν στο ευρύτατο υλικό που είχε συλλέξει και καταγράψει σε καταλόγους στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Στις μελέτες λογοτεχνικής κριτικής ανήκε επίσης το σύγγραμμά του Προς Πραξιφάνην. Άλλα έργα του ανήκαν στο είδος της γλωσσογραφίας: μελέτη σπάνιων λέξεων από τις μη λογοτεχνικές διαλέκτους (όπως οι Εθνικαί ονομασίαι, σχετικά με τις ονομασίες των ανέμων, των ψαριών, των μηνών κ.ά.). Στα Υπομνήματα είχε συγκεντρώσει τα παράδοξα της ιστορίας, του μύθου, της τέχνης και της γεωγραφίας.

Ο Κ. άσκησε μεγάλη επίδραση τόσο στη λογοτεχνία της εποχής του όσο και σε αυτήν των αιώνων που ακολούθησαν· εμφανής είναι η επίδρασή του στη λατινική λογοτεχνία, κυρίως στους poetae novi, αλλά και στα έργα των χρόνων του Αυγούστου. Είχε την ικανότητα να εκφράζει τις τάσεις και τις προτιμήσεις της εποχής του, αλλά είναι δύσκολο να κριθεί ως ποιητής, ενώ η αξία του δεν είναι καθολικά αποδεκτή. Η ποίησή του χαρακτηρίστηκε ψυχρή, χωρίς αίσθημα και φαντασία, αλλά γεμάτη από χάρη, λεπτή ευγένεια, κομψότητα και πνευματικότητα.

II

Όνομα ιστορικών προσώπων.

1. Κ. ο Αφιδναίος (; – 490 π.Χ.). Στρατηγός των Αθηναίων. Πείστηκε από τον Μιλτιάδη να ταχθεί υπέρ της άμεσης επίθεσης εναντίον των Περσών, χωρίς τη βοήθεια των Σπαρτιατών. Ανέλαβε τη διοίκηση του δεξιού κέρατος στη μάχη του Μαραθώνα, πολέμησε ηρωικά και ήταν από τους πρώτους που σκοτώθηκαν.

2. Γλύπτης (τέλη 5ου – αρχές 4ου αι. π.Χ.). Ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την ιδέα του κορινθιακού κιονόκρανου. Το εμπνεύσθηκε από ένα καλάθι που είχε αναποδογυρίσει από τον άνεμο στον τάφο μιας νέας, στα διάκενα του οποίου είχαν φυτρώσει αγκάθια και άλλα φυτά.

3. Γιατρός (τέλη 3ου – αρχές 2ου αι. π.Χ.). Ανήκε στη σχολή του Hρόφιλου και ισχυριζόταν, όπως και άλλοι, ότι η στεφανηφορία ήταν βλαβερή στα νεύρα του εγκεφάλου. Έγραψε τα έργα Λεξικόν Ιπποκράτους, Περί στεφάνων, Ερωτήματα ιατρικά κ.ά.

Η Αφροδίτη, έργο του γλύπτη Καλλίμαχου (5ος αι. π.Χ.) (Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι).

* * *

καλλίμαχος, -ον (AM)

αυτός που μάχεται, που αγωνίζεται γενναία.

[ΕΤΥΜΟΛ. < καλλ(ι)-* + -μαχος (< μάχομαι), πρβλ. αξιό-μαχος, φιλό-μαχος).